María Pedro, jun lideresa chi ri tinamït ri samaj näq pa ruwi’ ri ixöq chi la’ Santa Eulalia

María Pedro, jun lideresa chi ri tinamït ri samaj näq pa ruwi’ ri ixöq chi la’ Santa Eulalia

21/05/2021 10:58
Fuente: La Hora 
Ruma Ana Lucía Gonzáles [email protected] Pa saqaset releb’äl q’ij chi Huehuetenango nilitäj ri tinamït Santa Eulalia, jun chi ke ri kaji’ tinamït q’anjob’ales chi re jun tinamital re’, akuchi’ ri ixoqi’ xketamaj pe xkisamajij ri liderazgo rik’in ri samaj ri nijelun k’in ri rusamajxik ruchajixik ri k’echelaj tinamït chuqa’ ri tiko’n. Jun chi ke ri ja ri’, María Pedro de  Pedro, rija’ k’oyan pe 19 juna’ rub’anun liderar  ri molojri’ïl kichin ixoqi’ richin ruk’iyirisanem ronojel Pixan Konob-Ruk’u’x ri Tinamït-(AMEDIPK), rutalun rusamajxik k’ïy samaj richin kito’ïk ri 680 ixoqi’ ri e k’o chupam ri molojri’ïl re’ akuchi’ kan chi konojel xa xe yech’on pa kich’ab’äl. Pa 46 rujuna’, yalan nikikot ruma’ xutïk ütz taq ija’tz pa jalajöj taq b’ey richin yetijox ri k’a ri’ yek’iy pe. Chuqa’ ri rusamaj man nipa’e’ ta qa, wawe’ rutzijoxkil retal ruk’aslem, akuchi’ ntz’etetäj chi k’in kikotem rupab’an ri chuwäch ri samaj pa kiwi’ konojel ri ixoqi’ chuqa’ ri rutinamït. EMPRENDIMIENTO CHI TIKOMAL CHUQA’ K’ECHELAJ Chi la’ näj chi re’ ri juyu’ Cuchumatanes, Santa Eulalia kan janila tew meq’tewal k’o, re nilitäj pa jun juyu’ k’o jun 2,590 etok’al rupalen pa ruwi’ ri palow. María nilitäj nimaq’a’ pa qejoj, nuqupij ruk’u’x ichaj, saqpor ichaj chuqa’ q’anwäch chi ri k’oltiko’m. Rija’ nub’ij chi jun ixöq maya’ q’anjobal, mi’al chuqa’ ixjayil, te’ej, ana’ chuqa’ na’osamajel. Xutijoj ri’ xuk’ul rusamaj li’s chi Samaj pa kiwi’ ri winaqil, Kan chi ri’ nutaluj ri’ janila k’ïy tikirb’äl samaj richin ruk’iyirsaxik tinamït. Nutzijoj chi ri molojri’ïl xtz’ukutäj pe pa ri juna 1996 xkitikirsaj re’ e wo’o’ lideresas chi ri tinamït. Ri nab’ey  kox ruk’u’x  ja ri’ rutaluxik rutzijol ri kich’ojib’äl  ri ixoqi’, ri rejqalem kitzij pa kajilal chanpomal chuqa’ pa samaj chi kito’ïk juley chik winaqi’. Re juna’ re’ chuqa’ janila’ to’onïk xkiya’ juley chik molaj chuqa’ ri majun chik nkiya’ to’onïk achi’el ri PRODEFOR chuqa’ PROCUCH. Wakami, e k’o kitun ki’ ri molojri’ïl  ri Cuchumatanes (ASOCUCH) chuqa’ k’in ri Molojri’ïl chi Forestería Comunitaria Utz Che’ ri yesamaj pa jalajöj rulewal ri amaq’. Ri molojri’ïl  re’ k’o rusamajela’ yesamaj pa ruwi’ ti toqonem tzij jun chi re’ ri  janila k’ïy Moloj chi ri tinaminatil ri xb’än kuma chuqa’ kichin ixoqi’. Ri rusamaj ja ri, nuya’ servicios técnicos chi ke ri ruwinaqi’ richin ye’ok chupam ri jalajöj programa chi sipanïk pwaq forestales. Chuqa’ k’o rik’in jun koral agroforestal, jun emprendimiento chi kem chuqa’ jun iniciativa chi bancos chi ri tinamït. “Ri rayb’enïk ja ri’ nkanux ta’ k’ak’a’ taq emprendimientos  richin nkoje’ ruchuq’ab’il kipwaq ri ixoqi’ aj ruq’a’ tinamït”, nub’ij Pedro RUSOLIK SAMAJ CHONPOMAL Ri juna’ e ik’oy näq kan, jun chi ke ri ruk’u’x b’anb’al ja ri kik’in ri  q’atb’äl tzij chin Santa Eulalia. Xtikir pe pa 2007 k’in jalajöj ak’axab’en tzij na’ojil kik’in ri yecha’oj chin ye ok q’atöy tzij. Re xuq’ajuj jun kajilal richin nq’ix janila k’iy k’utunïk chukojol ri 2009 chuqa’ 2010 akuchi’ xkiq’i’ jun  k’ulch’ob’oj tinamït  ri k’o ruk’u’x chin rub’anïk na’ojilal chonpomal. Akuchi’ najowax chi nib’an, jun samajay chi tob’äl ruwach’ulew chuqa’ jun samajay  chin ri ixöq. “Taq nkijalala wi’ ki’ ri q’atöy tzij janila’ k’ïy ramaj k’o chi röj nkaqaya’. Pa 2016 xq’ij jun nïm paponïk tzij  richin jun ütz ruch’utirsaxik  ramaj nb’an pa jujun q’ejelonïk kik’in ri q’atöy tzij”. Xutzijoj. Chuqa’, retaman chi majun ütz ta nuna’ ri política partidista, Rija’ nrajo’ ri samaj nb’än chi ruk’iyirsaxïkri tinamït. Retaman chi jun kajilal ri yalan k’atzinel richin napon kik’in juley chi winaqi’  ja ri’ tzijonïk, ruma ri’ jun chik chi re’ ri rusamaj ja ri’ ruk’uwan k’oyan kan 17 juna un talutzij tinamït, kajilal akuchi’ nutaluj tijonïk chi k’ak’a’ lideresas. RI MOLOCHUQ’ANEM NUB’AN UCHUQ’ABIL Wakami, María Pedro xa xe nuya’ ruk’u’x k’in ritiko’n  chin ri k’oltiko’n chi jun 120 qejoj kichin ri ach’alal ri’ïl ri nsamajïx pa tinamït. Re matyox chi re ri tonïk pwaqil chi ASOCUCH, Utz Che’, ri molojri’ïl Sotz’il chuqa richin ri AMEDIPK. Ri mojojri’ïl re autosostenible, nujikib’a’ pa’el pa ruwi’ ri  jalajöj runukïk samaj, akuchi’ chi ri voluntarias nkiya’ jun timït tojonïk richin rutojik ronojel ri nojowatäj, achi’el kajil ri ri samajela’ chuqa’ ronojel ri nik’atzin richin nsamajïx. “Ri nuya’ janila kikotem, ja ri rutunun rri’ kan pa jun k’ojlemal tinamït, nqetamaj ri qitzilil chuqa ri nkajowaj ri ixoqi’  qachb’il, chin nqatun ri qanojb’al kik’in ri molojri’ïl chi ri rukan xak”, nutzijoj k’in jun ütz kaxlan ch’ab’äl. FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER- VARIANTE DEL IDIOMA: Idioma Maya Kaqchikel, San Juan Comalapa